فرازهای از حرکت علمی- فرهنگی امام صادق (ع)

تاریخ پربار تشیع که تاریخ پرحادثه‌ی اسلام واقعی است، در هر برگ خود نمایانگر چهره‌ی راستین انسان‌هایی است که هریک در زمان خود کشتی نجات جامعه از طوفان حوادث هولناک و چراغ راه گمراهان بوده است. امامت خاندان پاک پیامبر که تداوم راه آن حضرت را با خون خود پاس می‌داشتند، و بر شانه‌های توانای خود، خورشید قرآن و توحید را حمل می‌کردند؛ برترین عامل نجات اسلام و حراست آن از دستبرد راهزنان و غارت‌گران تاریخ بوده است. پیشوایان سترگ ما هرکدام به فراخور شرایط و اوضاع‌واحوال و شرایط زمان و زمینه، با برخورداری از علوم ماورایی، مناسب‌ترین و معقول‌ترین موضع را اتخاذ و بهترین حرکت را در پیش می‌گرفتند. تاریخ اسلام ناب و مکتب حق، سرشار از برگ‌های زرینی است که بر تارک سرگذشت افتخارآمیز آن خودنمایی و می‌درخشد.

ششمین راهبر بزرگ و سترگ ما (امام صادق (ع) ) در زمانه و زمینه‌ی می‌زیست که جهان اسلام در التهاب شدید ناشی از درگیری سلسله‌های ستمگر اموی و عباسی درگیر بود. چنین فضایی که به‌طور نسبی از میزان فشارها و استبداد ستمگران بر رهبر راستین امت؛ (امام صادق (ع) ) کاسته شده بود، به آن امام همام، فرصت بنیان‌گذاری بزرگ‌ترین حرکت علمی و فعالیت فرهنگی را فراهم آورده بود و آن حضرت نیز با نهضت علمی خود افق معارف اسلام را چنان گسترش داد که مکتب پربار شیعه را نه‌تنها از کوران حوادث و طوفان‌های خطرناک توطیه‌ها و انحراف‌ها حفظ و حراست نماید بلکه انوار معارف آن، تا دوردست‌ترین افق و بل تا زمان ظهور آخرین منجی بشریت نیز گسترش یافته است.

گستره فیض علمی آن هدایت‌گر راستین، چنان همه‌گیر و عام بود که همگان؛ از موافق و مخالف و حتی دهری‌مذهبان از آن بهره‌ور‌ می‌شدند که در ادامه به فرازهای آن به‌طور فشرده اشاره می‌شود:

یک) تعداد کسانی که از تعالیم و آموزش‌های آن حضرت استفاده نموده‌اند، به نقل منابع سنی و شیعه به چهار هزار نفر می‌رسیده است.

دو) بزرگان فقهی اهل تسنن همچون ابوحنیفه، مالک، سفیان ثوری و… افتخار آن را دارند که مدت زیادی شاگردی و در مکتب پربار امام صادق (ع) آموزش دیده‌اند. ابوحنیفه اولین امام فقه اهل تسنن به دو سال شاگردی نزد امام اعتراف و آن را ریشه‌ی آگاهی‌های خود می‌شمارد ” لولا السنتان لهلک النعمان”  * ابن کثیر دمشقی، جامع المسانید ج۱ص ۲۲۲  به نقل از “حیات فکری و سیاسی امامان شیعه”   و “مالک ابن انس” از فقهای مذهب مالکی اهل تسنن: ” چشم من افضل از جعفر ابن محمد در فضل و زهد و ورع و عبادت ندیده است ” * ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی‌طالب ، ج۴ص۲۷۵

سه) دامنه و گستره‌ی آموزش‌های علمی امام صادق (ع) به فقه و اخلاق محدود نبود بلکه طیف وسیعی از شاگردان را در زمینه‌های کلام و فلسفه و علوم دیگر از قبیل ریاضیات و نجوم و پزشکی و.. را نیز دربر می‌گرفت. ” محمد بن مسلم ” و” حمران ” و” زراره”  در فقه  و”  هشام ” و “مفضل”  و” مومن طاق” در کلام و فلسفه  و “ابن جبیر”  در طب و ریاضیات و بسیاری دیگر که از نام‌آوران عرصه‌های علم و معرفت بوده‌اند در مکتب پربار آن حضرت آموزش دیده و پرورش یافته‌اند. که بررسی حیات علمی و فکری آنان مجال جداگانه و گسترده‌ی می‌طلبد. دسته‌بندی و تخصصی کردن رشته‌های مختلف علمی و آموزشی برحسب استعداد شاگردان، در اسلام توسط آن حضرت صورت گرفته است.

چهار) مناظره‌های مستقیم و غیرمستقیم آن حضرت با دهری‌مذهبان (منکرین خدا) و فرقه‌های گوناگون که کتاب‌های مستقل در باره آن‌ها نوشته شده است بخش دیگری از فعالیت‌های علمی و فرهنگی آن حضرت را تشکیل می‌دهد. در اینجا به دو مورد از مناظره و گفتگوهای استدلالی امام (ع) با دو تن از منکران وجود خدا و معاد،  اشاره می‌شود:

الف) گفتگوی امام با “ابن ابی الوجاء” ابن ابی العوجا از دانشمندان مطرح آن زمان بود که وجود خدا و معاد را انکار می‌کرد و بسیاری را توان رودررویی با او نبود اما در چند موردگفت‌وگو با امام (ع) چنان مقهور عظمت علمی و استدلال برهانی امام می‌شود که ناگزیر اقرار می‌کند که: ” او (امام (ع) ) از جنس بشر نیست ! اگر در جهان یک‌تن باشد که هرگاه بخواهد روح محض است و هرگاه بخواهد در بدن جسمانی دیده می‌شود ، تنها اوست.”

ب) گفتگو با “عبدالله دیصانی”  وی که نیز از منکران وجود خدا بود در مناظره با امام (ع)  با استدلال کوتاه امام  درمانده و سرانجام به توحید و نبوت امامت، اعتراف می‌کند. * جهت مشاهده مناظرات امام با منکران خدا به  ” اصول کافی ” ج۱ص۷۹ مراجعه شود .

ج) توحید مفضل: رساله توحید مفضل که از متقن‌ترین استدلال‌ها بر توحید و اثبات علم و قدرت و حکمت خداوند است. امام (ع) طی چهار جلسه به یکی از یاران بافضیلت خود “مفضل”  آموزش داده است.

امام (ع) در جلسه اول، به حکمت خلقت انسان و نعمت‌های الهی برای او را توضیح می‌دهد. در جلسه دوم به شگفتی‌های آفرینش حیوانات و چگونگی زادوولد و تغذیه‌ی آن‌ها اشاره و توضیح می‌دهد و حکمت آفرینش را در وجود آنان به مفضل توضیح و تشریح می‌کند. در جلسه سوم به خلقت هوا و چگونگی کارایی و فواید و آثار آن در زندگی انسان و دیگر شئون زندگی می‌پردازد. در جلسه چهارم به حکمت امتحان و ابتلاآت انسان‌ها و پیشامدها و حوادث و نقش آن‌ها در حفظ نظام خلقت و درس‌ها و عبرت‌های ناشی از آن‌ها را به‌تفصیل بیان می‌کند که از استحکام و استدلال کم‌نظیر برخوردار است و در کتاب شریف کافی و همچنین به‌صورت رساله جداگانه نیز، ترجمه‌شده و در دسترس قرار دارد.

پنجم) امام صادق (ع) که به شیخ الایمه معروف است. علاوه بر بنیادگذاری عظیم‌ترین حرکت علمی و فرهنگی، در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی نیز، مکتب پربار شیعه را در برابر استبداد حکام جور و ستم، و گرایش‌های مخالف درون مذهبی و برون مکتبی نیز، محافظت و مراقبت نمود. به همین خاطر و به جهت جایگاه بی‌نظیر علمی و معنوی آن حضرت، حاکم مستبد زمان؛ “منصور دوانیقی”  نتوانست وجود باعظمت آن پیشوای سترگ را تحمل نماید  و با دسیسه و نیرنگ آن حضرت را مسموم و به شهادت رساند.  و جهان در ماتم بزرگ و سوگ توان‌فرسای ناشی از فقدان آن رهبر عظیم فرورفت.!!!  درود بی‌کران خداوند و فرشتگان و صالحان و مومنان بر او باد.